پژوهش عبارتست از "آزمودن فرضياتي در مورد ارتباط احتمالي پديده هاي طبيعي كه به روشي نظام مند، كنترل شده، تجربي و دقيق انجام مي شود". تمامي مسئوليت هر مطلب پژوهشی منتشر شده، شامل صحت و اعتبار تمامي مطالب آن، از جمله مطالب مربوط به اخلاق در پژوهش بر عهده نويسنده (نويسندگان) است. به همين دليل تعيين دقيق و بي طرفانه تمام مولفين واجد شرايط، كه تنها بدليل همكاري فكري در نتايج پژوهش در ليست نويسندگان قرار گرفته اند، حياتي است. بر همین اساس، آیین نامه ای تحت عنوان "آیین‌نامه اخلاق انتشاراتی فصلنامه علمی پژوهشی" توسط معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم منتشر شد.
این آیین‌نامه بر گرفته از "منشور و موازین اخلاق پژوهش" مصوب معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری ایران، موازین انتشاراتی پذیرفته‌شده بین‌المللی می باشد.
1. مقدمه
نویسندگان، داوران، هیئت تحریریه و سردبیر مجله موظفند تمام اصول اخلاق پژوهشی و مسئولیت‌های مرتبط در زمینه چاپ را دانسته و به آن متعهد باشند. ارسال مقاله توسط نویسندگان، داوری مقاله توسط داوران و تصمیم‌گیری در مورد قبول یا رد مقاله توسط هیئت تحریریه و سردبیر به منزله دانستن و تبعیت از این حقوق است و درصورت احراز عدم پایبندی هر یک از این افراد به این اصول و مسئولیت‌ها، مجله هرگونه اقدام قانونی را حق خود می‌داند. منشور و موازین اخلاق پژوهش مصوب معاونت پژوهش و فناوری وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، بایستی راهنمای نویسندگان و دست اندرکاران داوری و انتشار مجله باشد.
2. وظایف و تعهدات نویسندگان (Authors’ responsibilities)
- مقالات ارسالی باید در زمینه تخصصی مجله بوده و به‌صورت علمی و منسجم، مطابق استاندارد مجله آماده شده باشد.
- مقالات ارائه‌شده بایستی پژوهش اصیل (Original research) نویسندگان ارائه‌کننده مقاله بوده و هرگونه استفاده از پژوهش‌های سایر افراد، با ذکر منبع در مقاله آورده شود. پژوهش باید با دقت و عینی انجام گرفته و داده‌ها به‌صورت صحیح گزارش شده باشد.
- مسئولیت صحت و دقت محتوای مقالات، بر عهده نویسندگان است و نویسندگان موظف‌اند از صحت و دقت محتوای مقالات اطمینان حاصل کنند. چاپ مقاله به معنی تأیید مطالب آن توسط مجله نیست.
- نویسندگان موظف به احتراز از "رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی(Research and publication misconduct)" به شرحی که در بخش 3 توضیح داده خواهد شد، هستند.
- نویسندگان حق "ارسال مجدد(Duplicate submission) " یک مقاله را ندارند. به عبارت دیگر، مقاله یا بخشی از آن نباید در هیچ مجله دیگری در داخل یا خارج از کشور چاپ شده یا در جریان داوری و چاپ باشد.
- نویسندگان مجاز به "انتشار هم‌پوشان (Overlapping publication)" نیستند. منظور از انتشار هم‌پوشان، چاپ داده‌ها و یافته‌های مقالات پیشین خود با کمی تغییر در مقاله‌ای به‌عنوان جدید است.
- نویسندگان موظفند درصورت نیاز به استفاده از مطالب دیگران، آنها را با ارجاع‌دهی(Citation) دقیق و درصورت نیاز پس از کسب اجازه کتبی و صریح، از منابع مورد نیاز استفاده کند. هنگامی که عین نوشته‌های پژوهش‌گر دیگری مورد استفاده قرار می‌گیرد، باید از روش‌ها و علائم نقل قول مستقیم، نظیر گذاشتن آن داخل گیومه (" ")، استفاده شود.
- نویسنده مسئول مقاله می‌بایست نسبت به وجود نام و اطلاعات تمامی نویسندگان و عدم وجود نامی غیر از پژوهش‌گران درگیر در انجام پژوهش و تهیه مقاله اطمینان حاصل کند. به عبارت دیگر بایستی از اضافه‌کردن "مؤلف افتخاری(Gift authorship) " و حذف "مؤلف واقعی(Ghost authorship) " خودداری شود.
- نویسنده مسئول مقاله موظف است از این‌که همه نویسندگان مقاله، آن را مطالعه و نسبت به ارائه آن و جایگاه خود در مقاله به توافق رسیده‌اند، اطمینان حاصل کند.
- ارسال مقاله به منزله آن است که نویسندگان رضایت کلیه پشتیبان‌های مالی یا مکانی مقاله را جلب کرده و تمامی پشتیبان‌های مالی یا مکانی مقاله را معرفی کزده‌اند.
- نویسندگان موظفند در هر زمانی که متوجه هر گونه خطا و بی‌دقتی در مقاله خود شوند، مجله را در جریان آن قرار داده، نسبت به اصلاح آن اقدام و یا مقاله را بازپس گیرند.
- از نویسندگان انتظار می‌رود حداقل تا یک‌سال پس از چاپ مقاله در مجله، نمونه‌ها و اطلاعات خام مورد استفاده در تهیه مقاله را جهت پاسخگویی به انتقادات و سؤالات احتمالی خوانندگان مجله حفظ کنند.
- هر گونه خطراتی که به‌واسطه پژوهش، متوجه انسان‌ها و یا محیط زیست می‌شود، بایستی به‌صورت شفاف در مقاله ذکر شده باشد.
- از نویسندگان مقالات انتظار می رود در داوری مقالات پژوهش‌گران دیگر در زمینه‌های تخصصی مربوطه، با مجله همکاری کند.
- 3. رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی
- اگر در هر یک از مراحل ارسال، داوری، ویرایش، یا چاپ مقاله در مجله یا پس از آن، از وقوع یکی از موارد ذیل اطمینان حاصل شود، رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی محسوب شده و مجله حق برخورد قانونی با آن را دارد.
- جعل داده‌ها (Fabrication): عبارت است از گزارش مطالب غیر واقعی و ارائه داده‌ها یا نتیجه‌های ساختگی به‌عنوان نتایج آزمایشگاهی، مطالعات تجربی و یا یافته‌های شخصی، ثبت غیرواقعی آنچه روی نداده یا جابه‌جایی نتایج مطالعات مختلف، مثال‌هایی از این تخلف است.
- تحریف داده‌ها (Falsification): عبارت است از ثبت و ارائه نتایج پژوهش به‌نحوی که جزئیات اجرای پژوهش یا فرایند جمع‌آوری داده‌ها دست‌کاری شود، یا داده‌هایی حذف یا تغییر یابد، یا برخی نتایج کوچک به‌منظور پنهان‌کردن واقعیات بزرگ‌تر، بزرگ‌نمایی (Juicy quotes) تا نتایج پژوهش در راستای اهداف خاص دنبال شود یا نتایج ارائه‌شده مورد تردید قرار نگیرد.
- سرقت علمی(Plagiarism) : شامل اقتباس نزدیک افکار و عبارات نویسندگان دیگر، رونوشت‌برداری در بیان اندیشه‌ها، شباهت‌های ساختاری در نوشتار یا انتساب ایده‌ها و نتایج دیگران بدون ارجاع مناسب، یا معرفی آن به‌عنوان یک پژوهش اصیل علمی است.
- اجاره علمی: منظور آن است که نویسنده (نویسندگان) فرد دیگری را برای انجام پژوهش به کار گیرد و پس از پایان پژوهش، با دخل و تصرف اندکی آن را به نام خود به چاپ رساند.
- انتساب غیر واقعی: منظور انتساب غیر واقعی نویسنده (نویسندگان) به مؤسسه، مرکز یا گروه آموزشی یا پژوهشی است که نقشی در اصل پژوهش مربوطه نداشته‌اند.
- ارسال مجدد یک مقاله، انتشار هم‌پوشان، اضافه‌کردن "مؤلف افتخاری" یا حذف "مؤلف واقعی"
4. وظایف داوران (Reviewers’ responsibility)داوران در بررسی کیفی، محتوایی و علمی مقالات، به سردبیر و اعضای هیئت تحریریه مجله یاری رسانده، و از طریق دفتر مجله به بهبود و ارتقای کیفی و محتوایی مقالات نویسندگان کمک می‌کنند.
- داور انتخابی می‌بایست بعد از بررسی خلاصه مقاله، بلافاصله سردبیر نشریه را از تصمیم خود در مورد پذیرش یا عدم پذیرش داوری (به‌دلیل نبودن موضوع مقاله در حوزه کار داور، کمبود وقت یا ...) مطلع کند. همچنین درصورت عدم پذیرش داوری، انتظار می‌رود، داور، سردبیر نشریه را در انتخاب داور جایگزین یاری کند.
- داور به‌لحاظ حرفهای باید در حوزه موضوعی مقاله صاحب‌نظر و متخصص باشد. داور نباید مقالاتی را که با حوزه تخصصی وی فاصله دارد، بپذیرد. همچنین شایسته است، داور از پذیرش داوری مقالاتی که با موضوعات آنها اختلاف نظر اصولی دارد و ممکن است، نتواند در مورد آنها بررسی منصفانه‌ای انجام دهد، اجتناب کند.
- داور نباید مقالاتی را که منافع اشخاص، مؤسسات و شرکت‌های خاصی به‌وسیله آن حاصل و یا روابط شخصی در آن مشاهده می‌شود، برای داوری قبول کند.
- داور نباید داوری مقالاتی را که در انجام، تجزیه و تحلیل یا نوشتن آن مشارکت داشته است، قبول کند.
- درصورت پذیرش داوری مقاله، داور موظف است، نظرات تخصصی و اصلاحی خود را با وضوح و روشنی و درصورت نیاز با ارائه مدارک لازم در مهلت زمانی تعیین‌شده به سردبیر مجله و نویسندگان ارائه کند. بررسی دقیق مراجع، جداول، تصاویر و دیگر ضمایم مقاله نیز جزو وظایف داور است.
- داوری مقالات بایستی بر اساس مستندات علمی و استدلال کافی انجام‌شده و از اعمال نظر سلیقه‌ای، شخصی، صنفی، نژادی، مذهبی و غیره در داوری مقالات خودداری شود.
- از داور انتظار می‌رود ارزیابی خود را در مورد نقاط قوت و ضعف مقاله به‌صورتی سازنده، صریح و آموزشی و همراه با تجزیه و تحلیل نقاط قوت و ضعف و ارائه پیشنهادهایی جهت اصلاح مقاله، به سردبیر مجله و نویسنده (نویسندگان) ارائه کند.
- انتظار می‌رود، داور مسئولیت‌پذیر، پاسخ‌گو، وقت‌شناس، حقیقت‌جو، علاقه‌مند، و پایبند به اخلاق حرفهای و رعایت حقوق دیگران باشد. استناد به شواهد معتبر و متناسب، انصاف، ادب، پرهیز از تعصب و پیش‌داوری و شتاب‌زدگی، به همراه بیانی واضح برای سردبیر درخصوص میزان تناسب مقاله برای چاپ در مجله از دیگر خصوصیات داوران است.
- از داوران انتظار می‌رود درصورتی‌که مقاله از لحاظ اصولی بدون عیب و واضح نوشته شده است، از بازنویسی و اصلاح آن براساس سلیقه و اولویت‌های شخصی خود اجتناب کنند. داوران باید به‌خاطر داشته باشند که مجله به تخصص علمی آنها نه خدمات ویراستاری ایشان احتیاج دارد.
- داور موظف به اطمینان از ارجاع‌دهی کامل مقاله به کلیه پژوهش‌ها، موضوعات و نقل قول‌هایی که در مقاله استفاده شده، می‌باشد. همچنین از داور انتظار می‌رود پژوهش‌های چاپ‌شده مرتبط را که در مقاله به آنها ارجاع داده نشده است، به نویسندگان یادآوری کند.
- داور باید کلیه اطلاعات موجود در مقالات را محرمانه تلقی کرده و از در اختیار دیگران قراردادن و بحث درباره جزئیات آن با دیگران خودداری کند.
- داور حق ندارد قبل از انتشار مقاله، از داده‌ها یا مفاهیم جدید آن به نفع یا علیه پژوهش‌های خود یا دیگران یا برای انتقاد یا بی‌اعتبارسازی نویسندگان استفاده کند. همچنین پس از انتشار مقاله، داور مجاز به انتشار جزئیاتی فراتر از آنچه توسط مجله چاپ شده است، نیست.
- داور حق ندارد به‌جز با مجوز سردبیر مجله، داوری یک مقاله را به فرد دیگری از جمله همکاران هیأت علمی یا دانشجویان تحصیلات تکمیلی خود بسپارد. نام هر کسی که در داوری مقاله کمک کرده باید در گزارش داوری به سردبیر ذکر و در مدارک مجله ثبت شود.
- داور اجازه تماس مستقیم با نویسندگان در رابطه با مقالات در حال داوری را ندارد. هرگونه تماس با نویسندگان مقالات فقط از طریق دفتر مجله انجام خواهد گرفت.
- از داوران انتظار می‌رود در گزارش "رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی" و ارسال مستندات مربوطه، به سردبیر مجله جدّیت و اهتمام به خرج دهند.
5. وظایف سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و مدیر اجرایی (Editorial board responsibilities)
- اختیار و مسئولیت انتخاب داوران و قبول یا رد یک مقاله پس از کسب نظر داوران بر عهده سردبیر و اعضای هیئت تحریریه مجله است.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریه مجله بایستی از نظر حرفهای صاحب‌نظر، متخصص و دارای انتشارات متعدد، و همچنین دارای روحیه مسئولیت‌پذیری، پاسخگویی، حقیقت‌جویی، انصاف و بی‌طرفی، پایبندی به اخلاق حرفهای و رعایت حقوق دیگران باشند و به‌صورت جدّی و مسئولانه در راستای نیل به اهداف مجله و بهبود مداوم آن مشارکت کنند.
- از سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و مدیر اجرایی انتظار می‌رود که یک بانک اطلاعاتی از داوران مناسب برای مجله تهیه و به‌طور مرتب بر اساس عملکرد داوران آنرا بروز نمایند.
- سردبیر و اعضای هیئت تحریریه بایستی در انتخاب داوران شایسته با توجه به زمینه تخصصی، سرآمدی، تجربه علمی و کاری، و التزام اخلاقی داوران اهتمام ورزند. همچنین انتظار می‌رود در صورت امکان به درخواست‌های مستدل و منطقی نویسندگان در مورد عدم داوری مقاله توسط داوران خاص، احترام گذاشته شود.
- سردبیر مجله باید از داوری‌های عمیق و مستدل استقبال، از داوری‌های سطحی و ضعیف جلوگیری، و با داوری‌های مغرضانه، بی‌اساس یا تحقیرآمیز برخورد کند.
- سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و مدیر اجرایی مجله باید نسبت به ثبت و آرشیو اسناد داوری مقالات به‌عنوان اسناد علمی، و محرمانه نگاه‌داشتن اسامی داوران هر مقاله اقدام لازم را انجام دهند.
- تصمیم‌گیری در مورد پذیرش یا رد مقالات بایستی بر اساس ارزیابی نظرات تخصصی داوران و سنجش صحت آنها، و مستندات علمی و استدلال کافی انجام شده و اعمال نظر سلیقه‌ای، شخصی، صنفی، نژادی، مذهبی و غیره در آن راه نداشته باشد.
- سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و مدیر اجرایی مجله موظف به اعلام سریع نتیجه تصمیم‌گیری نهایی در مورد پذیرش یا رد مقاله به نویسنده مسئول هستند.
- سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و مدیر اجرایی مجله باید کلیه اطلاعات موجود در مقالات را محرمانه تلقی کرده و از دراختیار دیگران قراردادن و بحث درباره جزئیات آن با دیگران خودداری کنند.
- سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و مدیر اجرایی مجله حق ندارند قبل از انتشار مقاله، از داده‌ها یا مفاهیم جدید آن به نفع یا علیه پژوهش‌های خود یا دیگران یا برای انتقاد یا بی‌اعتبارسازی نویسندگان استفاده کنند. همچنین پس از انتشار مقاله، مجاز به انتشار جزئیاتی فراتر از آنچه در مجله چاپ شده است، نمی باشند. تنها استثنا در این رابطه بررسی موارد مرتبط با "رفتارهای غیر اخلاقی انتشاراتی و پژوهشی" توسط نویسندگان، در صورت وجود دلایل قابل قبول، است.
- سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و مدیر اجرایی مجله موظفند از بروز تضاد منافع (Conflict of interests) در روند داوری، با توجه به هرگونه ارتباط شخصی، تجاری، دانشگاهی و مالی که ممکن است به‌طور بالقوه بر پذیرش و نشر مقالات ارائه‌شده تأثیر بگذارد، جلوگیری کنند.
- سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و مدیر اجرایی مجله بایستی داوران را به دقت و اظهار نظر در مورد اصالت و عدم بروز تخلفات انتشاراتی و پژوهشی در مقالات ارسالی تشویق کنند.
- سردبیر مجله موظف است آثار متهم به عدول از اخلاق انتشاراتی و پژوهشی را که توسط داوران یا به هر نحو دیگر گزارش می‌شود با دقت و جدیت بررسی کرده و درصورت نیاز بر اساس بند "مراحل برخورد با رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی" مندرج در این آیین‌نامه اقدام کند.
- سردبیر نباید با رد مقالات مورد اتهام یا مقالاتی که تخلف آنها محرز شده، مسئله را پایان‌یافته بداند و موظف است، موارد را تا آخرین مرحله پیگیری کند. در عین حال بایستی فرصت مناسب جهت پاسخگویی نویسندگانی که متهم به "رفتار غیر اخلاقی انتشاراتی و پژوهشی" شده اند فراهم باشد.
- سردبیر مجله موظف است نسبت به حذف سریع مقالات چاپ شده ای که مشخص شود در آنها "رفتار غیر اخلاقی انتشاراتی و پژوهشی" رخ داده است و اطلاع رسانی شفاف به خوانندگان و مراجع نمایه نمایی مربوطه اقدام نماید.
- سردبیر و اعضاء هیئت تحریریه مجله موظفند نسبت به بررسی و چاپ سریع اصلاحیه و اطلاع رسانی شفاف به خوانندگان، برای مقالات چاپ شده ای که در آنها خطاهایی یافت شده است، اقدام نمایند.
- از سردبیر و اعضاء هیئت تحریریه مجله انتظار می رود از چاپ نقدهای منطقی و قابل قبول از مقالات چاپ شده استقبال نمایند.
- سردبیر و اعضاء هیئت تحریریه مجله باید به طور مستمر نظرات نویسندگان، خوانندگان، و داوران مجله در مورد بهبود سیاست‌های انتشاراتی و کیفیت شکلی و محتوایی مجله را جویا شوند.
6. وظایف دفتر مجله فصلنامه علمی پژوهشی « پردازش علائم و داده‌ها»
این دفتر مسئولیت ویراستاری و صفحه آرایی، پیگیری امور داوری مقالات و اصلاح مقالات توسط نویسندگان مقالات پذیرفته شده و درنهایت انتشار نسخه‌های چاپی و الکترونیکی مجلات را بر عهده دارد. وظایف شامل موارد زیر است:
- تعیین و اعلام شفاف سیاست‌های انتشارتی خود به‌خصوص در رابطه با استقلال تصمیم‌گیری هیئت تحریریه، اخلاق انتشارتی، صیانت از مالکیت فکری و حق چاپ (Intellectual property and copyright)، تضاد منافع، وظائف نویسندگان، داوران ، سردبیر و هیئت تحریریه، فرآیند داوری و تصمیم‌گیری، تقاضاهای تجدید نظر و شکایات، حفظ اسناد علمی فرآیند تصمیم‌گیری، حفظ اطلاعات نویسندگان و داوران، اصلاح یا حذف مقالات پذیرفته شده، و حل اختلاف بین شاکیان و متهمان به "رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی"
- تلاش در جهت ویراستاری، صفحه آرایی و چاپ مجله با بیشترین دقت و کیفیت و در کمترین زمان ممکن
- حفاظت از اطلاعات شخصی نویسندگان ومحتویات و جزئیات مقالات به جز آنچه پس از پذیرش مقالات در مجله چاپ می‌شود، در حین داوری و پس از تصمیم‌گیری در مورد مقالات. تنها استثنا در این رابطه بررسی موارد مرتبط با "رفتارهای غیر اخلاقی انتشاراتی و پژوهشی" توسط نویسندگان، در صورت وجود دلایل قابل قبول، است.
- حفظ استقلال سردبیر و هیئت تحریریه مجله
- ارائه آموزش‌های لازم به سردبیر، اعضای هیئت تحریریه و داوران مجله جهت انجام شایسته مسئولیت‌های ایشان
- تلاش در ارائه آموزش‌های لازم به نویسندگان مجله جهت بهبود کیفیت شکلی و محتوایی مقالات و رعایت شایسته اصول اخلاق انتشاراتی و پژوهشی
- همکاری با سردبیر مجله در حفظ بالاترین سطح اخلاق انتشاراتی و پژوهشی در مجله و اطمینان از عاری بودن محتویات مجله از خطا و اشتباهات شکلی و محتوایی
- همکاری با سردبیر مجله در بررسی گزارش‌های "رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی" و ارائه مشاوره تخصصی به شاکیان و متهمین در صورت لزوم
- بررسی درخواست‌های مربوط به استفاده از مطالب چاپ شده در مجله در انتشارت دیگر با ذکر منبع
- پیگیری اخذ جواب داوری و اطلاع به نویسندگان مقالات
- پیگیری اخذ اعمال اصلاحات مقاله با توجه به نتایج داوری داوران محترم مقالات
- نظارت بر حسن انجام اصلاحات مقالات توسطنویسندگان با توجه به نتایج داوری و ارائه گزارش‌های لازم به سردبیر و اعضای محترم هیئت تحریریه
7. مراحل برخورد با رفتار غیراخلاقی انتشاراتی و پژوهشی
- دریافت مکتوب اتهام از سوی یک سازمان یا شخصیت حقیقی به‌وسیله دفتر مجله؛
- تشکیل جلسه هیئت تحریریه مجله با حضور سردبیر، مدیر مسؤول و مدیر اجرایی و بررسی اولیه اتهام؛
- جمع آوری اسناد و ارزیابی آنها در صورت لزوم و تهیه صورت‌جلسه مبنی بر وارد بودن یا نبودن اتهام؛
- ارسال اتهام به نویسندگان مورد اتهام و درخواست پاسخ در مدت زمان مشخص‌شده؛
- بررسی جواب متهمان در جلسه هیئت تحریریه مجله با با حضور سردبیر، مدیر مسؤول و مدیر اجرایی و تصمیم گیری نهایی؛
- ارسال تصمیم به شاکی و متهم به همراه پیشنهادهای تنبیهی درصورتی‌که اتهام وارد تشخیص داده شود؛
- اطلاع‌رسانی به بالاترین مقام پژوهشی سازمان محل فعالیت متخلفان.
