سینا ترجمه
در سال‌های اخیر، دسترسی آزاد جایگاه ویژه‌ای در میان پژوهشگران و ناشران یافته است. پیش از چاپ مقاله در مجلات اوپن اکسس، آگاهی از تفاوت آن با مجلات کلوز اکسس ضروری است. این مطلب به تعریف، تفاوت‌ها، مزایا، معایب و روش‌های انتشار در مجلات دسترسی آزاد می‌پردازد.
در دنیای امروز که جریان اطلاعات و دانش با سرعتی چشمگیر در سراسر جهان گسترش می‌یابد، دسترسی آزاد به مقالات علمی نقش مهمی در توسعه پژوهش و نوآوری دارد. برای سال‌ها، نظام نشر علمی بر پایه مجلات اشتراکی یا با دسترسی محدود (کلوز اکسس) استوار بود؛ به این معنا که پژوهشگران، دانشگاه‌ها و مؤسسات برای مشاهده یا دریافت مقالات مجبور به پرداخت هزینه اشتراک یا خرید جداگانه مقاله بودند. هرچند این الگو مزایا و محدودیت‌های خاص خود را داشت، اما به‌تدریج انتقادهایی نسبت به محدود بودن دسترسی عمومی به دانش مطرح شد.
در پاسخ به این چالش‌ها، جنبش «دسترسی آزاد» (Open Access) شکل گرفت. اساس این رویکرد بر این باور استوار است که تولیدات علمی باید برای همه آزادانه در دسترس باشند، بدون نیاز به پرداخت یا محدودیت‌های حقوقی. این تحول به‌تدریج بر سیاست‌های ناشران، دانشگاه‌ها و نهادهای پشتیبان پژوهش اثر قابل‌توجهی گذاشت.
با توجه به این زمینه، در ادامه به بررسی جامع تفاوت‌ها، مزایا، چالش‌ها و معیارهای انتخاب مجلات اوپن اکسس پرداخته می‌شود تا پژوهشگران بتوانند تصمیمی آگاهانه‌تر در زمینه انتشار آثار علمی خود اتخاذ کنند.
مجله اوپن اکسس به نشریه‌ای علمی گفته می‌شود که تمام مقالات منتشرشده در آن به صورت آنلاین و بدون نیاز به پرداخت هزینه یا داشتن اشتراک، برای عموم قابل دسترسی است. در این نوع انتشار، کاربران می‌توانند مقالات را مطالعه، دانلود و با رعایت مجوزهای مربوط، بازنشر یا توزیع کنند.
هزینه‌های انتشار معمولاً از سوی نویسنده، نهاد پشتیبان یا سازمان‌های تأمین مالی پژوهش (مانند مؤسسات دولتی یا فاندهای تحقیقاتی) پرداخت می‌شود که به آن هزینه پردازش مقاله (APC: Article Processing Charges) گفته می‌شود.
در اغلب این مجلات، مجوزهایی از نوع Creative Commons تعیین می‌کنند که کاربران تا چه حد مجاز به تکثیر، ترجمه، یا اعمال تغییرات در محتوا هستند.
در الگوی کلوز اکسس، مقالات علمی تنها برای افرادی در دسترس هستند که اشتراک سالانه مجله را خریداری کرده‌اند یا هزینه جداگانه‌ای برای دریافت هر مقاله می‌پردازند. در این مدل، منبع اصلی درآمد ناشر از فروش اشتراک‌ها و دسترسی‌های فردی است و هزینه‌های مربوط به انتشار عمدتاً بر عهده ناشر قرار دارد.
نویسندگان معمولاً مبلغ قابل‌توجهی برای چاپ مقاله پرداخت نمی‌کنند یا هزینه‌ها بسیار ناچیز است، اما در مقابل، خوانندگان و کاربران نهایی امکان دسترسی آزاد به محتوای علمی را ندارند.
به همین دلیل، مدل‌های اوپن اکسس و کلوز اکسس در ساختار اقتصادی، میزان دسترسی و نحوه توزیع دانش تفاوت‌های اساسی با یکدیگر دارند.
تفاوت‌های اساسی بین نشر با دسترسی آزاد (Open Access) و دسترسی محدود (Closed Access) در چند بُعد کلیدی خلاصه می‌شود:
بُعد مقایسه | دسترسی محدود (Closed Access) | دسترسی آزاد (Open Access) |
|---|---|---|
الف) دسترسی خوانندگان | نیاز به پرداخت حق اشتراک یا خرید جداگانه مقاله برای مطالعه. | دسترسی رایگان و بدون مانع مالی برای همه کاربران به صورت آنلاین. |
ب) هزینه انتشار | هزینه عمدتاً از طریق فروش اشتراک تأمین می‌شود؛ مؤلف معمولاً هزینه‌ای نمی‌پردازد. | هزینه انتشار (APC) توسط مؤلف، مؤسسه یا تأمین‌کننده مالی تحقیق پرداخت می‌شود. |
ج) حقوق کاربران | محدودیت‌های شدید در بازنشر، کپی، توزیع یا ترجمه محتوا، حتی برای مشترکین. | اغلب تحت مجوزهایی مانند Creative Commons است که حقوق گسترده‌تری (مانند کپی و توزیع با ذکر منبع) به کاربران می‌دهد. |
د) میزان دیده شدن | کمتر؛ محدود به جامعه مشترکین یا خریداران. | بیشتر؛ دسترسی آزاد منجر به بازدید و استناد بیشتر به مقالات می‌شود. |
ه) زمان انتشار | معمولاً طولانی‌تر؛ به دلیل حجم بالای مقالات و فرآیندهای داوری سنتی. | غالباً سریع‌تر؛ فرآیند انتشار ممکن است متمرکزتر و هدفمندتر باشد. |
و) شهرت و اعتبار | بسیاری از مجلات قدیمی‌تر و با سابقه و ضریب تأثیر (IF) بالا در این دسته قرار دارند. | اغلب جدیدتر هستند؛ اعتبار آن‌ها باید بر اساس معیارهای دیگر (غیر از IF سنتی) ارزیابی شود. |
ز) هزینه کلی | هزینه‌های زیرساختی، پرسنلی و بازاریابی ناشر، به صورت اشتراک بر مؤسسات تحمیل می‌شود. | هزینه‌های پردازش و انتشار پایین‌تر است، اما هزینه APC مستقیماً به نویسنده منتقل می‌شود. |
به طور خلاصه، این تفاوت‌ها ابعاد مالی، قانونی، سرعت دسترسی به دانش و اعتبار علمی را تحت تأثیر قرار می‌دهند و در بخش بعدی به بررسی مزایا و معایب هرکدام خواهیم پرداخت.
چاپ مقاله در مجلات دسترسی آزاد (Open Access) به دلیل مزایای کلیدی زیر برای پژوهشگران بسیار جذاب است:
افزایش چشمگیر دیده شدن (Visibility): چون محتوا برای عموم بدون سد دسترسی است، تعداد خوانندگان و دانلودکنندگان بالقوه بسیار بیشتر می‌شود و احتمال دیده شدن تحقیق توسط محققان مرتبط افزایش می‌یابد.
سرعت بالاتر در انتشار: بسیاری از مجلات اوپن اکسس فرآیند انتشار سریع‌تری دارند، که برای نتایج حساس به زمان یا رقابتی بسیار مفید است.
تضمین عدالت علمی: با حذف موانع مالی، دسترسی به دانش برای همه، از جمله پژوهشگران در مؤسسات با بودجه کم یا کشورهای در حال توسعه، فراهم می‌شود.
بهبود شبکه‌سازی و همکاری: دیده شدن گسترده‌تر، زمینه را برای برقراری ارتباطات و شکل‌گیری همکاری‌های علمی بین‌المللی فراهم می‌سازد.
حفظ و کنترل بیشتر حقوق مؤلف: نویسندگان معمولاً می‌توانند مجوز استفاده مجدد از اثر خود (مانند Creative Commons) را تعیین کنند و نحوه استفاده دیگران از مقاله را مشخص سازند.
گسترش تأثیر اجتماعی: دسترسی آزاد امکان استفاده از نتایج تحقیق را برای مخاطبان غیرآکادمیک (مانند سیاست‌گذاران و عموم مردم) فراهم کرده و تأثیر اجتماعی پژوهش را افزایش می‌دهد.
هزینه پردازش مقاله (APC) یکی از معضلات اصلی در انتشار مقالات دسترسی آزاد (Open Access) است که ناشران برای پوشش هزینه‌های خود از نویسندگان دریافت می‌کنند.
عوامل تعیین‌کننده APC:
مبلغ APC متناسب با عواملی مانند اعتبار و شهرت مجله، حوزه تخصصی مقاله، سیاست‌های منطقه‌ای ناشر، و جزئیاتی مانند رنگی یا سیاه و سفید بودن تصاویر تعیین می‌شود.
دامنه قیمت‌ها:
این هزینه‌ها بسیار متغیر بوده و می‌تواند از چند صد دلار تا چندین هزار دلار، به‌ویژه در مجلات معتبر بین‌المللی، نوسان داشته باشد.
منابع تأمین مالی:
پژوهشگران می‌توانند با استفاده از منابعی مانند کمک‌هزینه‌های دانشگاهی، بودجه‌های اختصاصی فاندهای پژوهشی، قراردادهای بین‌المللی یا حمایت‌های مالی از سوی دانشگاه‌ها، این هزینه را پوشش دهند.
امکانات حمایتی:
برخی مجلات برای نویسندگان متعلق به کشورهای با درآمد پایین‌تر یا نهادهای آموزشی، تخفیف یا معافیت کامل از APC اعمال می‌کنند؛ همچنین برخی ناشران گزینه پرداخت اقساطی را نیز در نظر می‌گیرند.
در مدل نشریات با دسترسی بسته (Closed Access)، اگرچه نویسنده معمولاً مبلغی را مستقیماً به عنوان هزینه انتشار پرداخت نمی‌کند، اما بار مالی سنگینی بر دوش خوانندگان و سیستم دانشگاهی تحمیل می‌شود:
هزینه حق اشتراک برای مؤسسات: دانشگاه‌ها و کتابخانه‌ها موظفند برای دسترسی کاربران خود به محتوای مجلات، هزینه‌های اشتراک سالانه بسیار سنگینی را به ناشران پرداخت کنند.
هزینه خرید مقاله (Paywall): افرادی که خارج از ساختار دانشگاهی مشترک هستند، برای دسترسی به یک مقاله واحد باید هزینه قابل توجهی را به صورت تک‌فروشی بپردازند.
تأمین هزینه‌های زیرساخت ناشر: ناشران هزینه‌های جاری شامل مدیریت، نگهداری فنی زیرساخت‌های آنلاین، و تیم‌های سردبیری را از طریق همین درآمدهای اشتراکی تأمین می‌کنند.
محدودیت دسترسی و تأثیر بر پژوهش: هزینه بالا برای خوانندگان، مانع اصلی برای دسترسی پژوهشگرانی می‌شود که توانایی پرداخت هزینه اشتراک یا خرید مقاله را ندارند و این امر فرصت‌های پژوهشی آن‌ها را محدود می‌کند.
در مجموع، در مدل دسترسی بسته، هزینه‌ها به جای نویسنده، به طور غیرمستقیم از طریق کاربران نهایی و موسسات علمی منتقل می‌شود.
اعتبار یک ژورنال برای پژوهشگران به شدت وابسته به شاخص‌هایی مانند ضریب تأثیر (Impact Factor - IF) است.
ضریب تأثیر (IF) چیست؟
IF میانگین تعداد دفعاتی است که مقالات منتشرشده در یک ژورنال در یک دوره زمانی مشخص، مورد استناد (ارجاع) قرار گرفته‌اند و نشان‌دهنده تأثیر علمی کلی آن مجله است.
اهمیت IF در ارزیابی:
در بسیاری از نهادهای علمی، چاپ مقاله در ژورنال‌هایی با IF بالا، به عنوان یک شاخص اصلی برای ارتقاء شغلی و سنجش کیفیت پژوهش تلقی می‌شود و به همین دلیل محققان تمایل زیادی به این مجلات دارند.
مقایسه IF در مدل‌های دسترسی:
بسیاری از ژورنال‌های دسترسی بسته (Closed Access) دارای IF معتبر و تثبیت‌شده‌ای هستند.
ژورنال‌های دسترسی آزاد (Open Access) دارای طیف وسیعی از IF هستند؛ برخی بسیار بالا و در حال رشد، و برخی دیگر جدیدتر فاقد IF یا دارای IF پایین‌تر هستند.
نکته مهم این است که صرف Open Access بودن دلیلی بر بی‌اعتباری نیست؛ اعتبار واقعی باید با توجه به نمایه‌سازی در پایگاه‌های معتبر مانند Scopus یا Web of Science و کیفیت فرآیند داوری همتا (Peer Review) سنجیده شود.
محدودیت‌های IF:
باید در نظر داشت که IF یک معیار کلی است و محدودیت‌هایی دارد:
این شاخص کیفیت هر مقاله به صورت انفرادی را اندازه‌گیری نمی‌کند.
ارجاعات لزوماً منعکس‌کننده محتوای مفید نیستند و ممکن است شامل مواردی مانند خودارجاعی (Self-Citation) باشند.
تأکید بیش از حد بر IF ممکن است پژوهشگر را به سمت انتخاب مجلاتی سوق دهد که از نظر موضوعی با حوزه تخصصی‌اش همخوانی ندارند.
نتیجه‌گیری می‌شود که IF یک عامل مهم در انتخاب ژورنال است، اما نباید تنها معیار تصمیم‌گیری نهایی باشد.
روند داوری و زمان لازم برای انتشار مقاله از دیگر تفاوت‌های مجلات اوپن اکسس و کلوز اکسس هستند:
مجلات کلوز اکسس اغلب تعداد زیادی مقاله دریافت می‌کنند، زیرا ناشر محبوب بوده و بسیاری از مؤلفان خواهان انتشار در آن‌ها هستند. این فشار زیاد باعث می‌شود فرآیند داوری طولانی شود.
اما در مجلات اوپن اکسس که برخی تازه‌تأسیس هستند، حجم ارسال‌ها ممکن است کمتر باشد که امکان پاسخگویی سریع‌تر را فراهم می‌کند.
بعضی مجلات اوپن اکسس دارای سیستم داوری سریع (Fast Track)، بررسی الفوری (Rapid Review) یا سازوکارهای مشخصی هستند که زمان پاسخ را کاهش می‌دهند.
در مجلات کلوز اکسس، معمولاً بررسی اولیه، ارسال به داوران متعدد، بازگشت به مؤلف برای اصلاحات، مجدداً بررسی و نهایتاً انتشار ممکن است ماه‌ها یا حتی سال‌ها زمان ببرد.
در برخی مجلات کلوز اکسس، اگر مؤلف آماده باشد هزینه اضافی بپردازد (مانند گزینه «چاپ سریع»)، ممکن است فرآیند انتشار را تسریع کند. این گزینه معمولاً در مجلات بزرگ و پرتقاضا وجود دارد.
در مجلات اوپن اکسس، پس از پذیرش، انتشار آنلاین به سرعت انجام می‌شود. در برخی موارد حتی قبل از انتشار نسخه چاپی.
مجلات کلوز اکسس ممکن است مقاله را در صف چاپ فیزیکی قرار دهند که زمان بیشتری لازم دارد.
چاپ مقاله در مجلات معتبر مسیر مشخصی دارد که از انتخاب دقیق مجله شروع می‌شود و تا پذیرش و انتشار نهایی ادامه پیدا می‌کند. پژوهشگران باید مقاله‌شان را مطابق با فرمت و استانداردهای همان نشریه آماده کنند، آن را از نظر نگارشی و زبانی ویرایش کنند، فایل‌های لازم مثل کاورلتر را تهیه کرده و مقاله را از طریق سایت مجله ارسال کنند. بعد از ارسال، مقاله وارد فرایند داوری می‌شود و در صورت تأیید، پذیرش نهایی صادر می‌شود. موسسه سینا ترجمه در تمام این مراحل از آماده‌سازی مقاله گرفته تا ارسال، پیگیری، پاسخ به داوران، و چاپ نهایی، همراه پژوهشگران است.
جهت اطلاعات بیشتر برای هر کدام از این خدمات می‌توانید با کارشناسان ما از طریق تماس یا پست الکترونیکی موسسه و همچنین از طریق شبکه های مجازی (واتسپ، اینستاگرام، تلگرام و ایتا) در ارتباط باشید و یا از طریق لینک زیر می‌توانید هزینه سفارش خود را برآورد کرده و سفارش خود را ثبت نمایید.
راه های ارتباطی با ما
بررسی نمایه‌سازی در بانک‌های معتبر (مانند DOAJ، Scopus، Web of Science)، سابقه مقالات منتشرشده، اعضای هیئت تحریریه و کیفیت داوری از راه‌های تشخیص اعتبار هستند.
نه لزوماً. اگرچه برخی مجلات اوپن اکسس تازه‌تأسیس ممکن است ضریب تأثیر کمی داشته باشند، اما مقالات منتشرشده در آن‌ها می‌توانند کاملاً معتبر، تأثیرگذار و مورد ارجاع قرار گیرند، خصوصاً اگر در مجله‌ای با داوری خوب منتشر شوند.
خیر، ارسال همزمان یک مقاله به چند مجله غیر اخلاقی و خلاف قوانین انتشار است. باید منتظر نتیجه داوری مجله اول باشید و در صورت رد شدن، می‌توانید مقاله را به مجله دیگری ارسال کنید.
