چگونه از چاپ مقاله در مجلات جعلی و نامعتبر جلوگیری کنیم؟

منظور از مجله جعلی چیست؟

مجلات جعلی، که گاهی به آن‌ها نشریات سودجو هم می‌گویند، در واقع شبیه گرگی در لباس میش هستند! این‌ها نشریاتی‌اند که ظاهری علمی دارند، اما به هیچ‌کدام از قوانین و استانداردهای واقعی دنیای علم پایبند نیستند. هدف اصلی‌شان ارتقای دانش و کمک به جامعه علمی نیست، بلکه صرفاً می‌خواهند از جیب پژوهشگران پولی به دست بیاورند. خطرناک بودنشان هم دقیقاً به همین دلیل است: آن‌ها معمولاً ادعا می‌کنند که مقالات را داوری می‌کنند (که به آن ‘داوری همتا’ یا Peer Review می‌گویند)، اما در عمل این کار را انجام نمی‌دهند. یعنی کافی است پول بدهید، و مقاله‌تان چاپ می‌شود، بدون اینکه کیفیت علمی آن واقعاً بررسی شده باشد. این کار اعتبار شما و علم را به خطر می‌اندازد.

چاپ مقاله در مجلات جعلی چه پیامد هایی دارد؟

انتشار یافته‌های پژوهشی در نشریات فاقد اعتبار علمی (مجلات جعلی)، پیامدهای قابل توجه و غالباً جبران‌ناپذیری را متوجه پژوهشگر می‌سازد. مهم‌ترین این تبعات عبارتند از:

عدم پذیرش در فرآیندهای ارزیابی علمی و دانشگاهی: مراجع رسمی ارزیابی علمی، از جمله کمیته‌های ارتقاء مرتبه علمی و موسسات دانشگاهی، به سرعت قادر به شناسایی نشریات نامعتبر هستند. مقالات منتشر شده در چنین مجلاتی، به دلیل فقدان فرآیندهای داوری استاندارد و اعتبار علمی، از سوی این نهادها فاقد ارزش ارزیابی تلقی شده و مورد پذیرش قرار نخواهند گرفت.

از دست رفتن ارزش امتیازات پژوهشی: عمده دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی، صرفاً مقالات چاپ‌شده در مجلات معتبر و دارای ضریب تأثیر (Impact Factor) یا شاخص‌های مشابه را به عنوان امتیاز پژوهشی لحاظ می‌کنند. در نتیجه، انتشار مقاله در یک مجله جعلی، عملاً به معنای از دست دادن فرصت‌های حیاتی برای ارتقاء شغلی، دریافت گرنت‌های پژوهشی، و یا جذب در موقعیت‌های هیئت علمی است.

خدشه‌دار شدن اعتبار علمی نگارنده: ثبت نام پژوهشگر به عنوان نویسنده در یک نشریه فاقد اعتبار، می‌تواند به طور جدی به سرمایه اجتماعی و اعتبار علمی وی لطمه وارد کند. این امر ممکن است منجر به کاهش اعتماد همکاران علمی، داوران و جامعه پژوهشی نسبت به کیفیت و صحت تحقیقات آتی نگارنده گردد.

اتلاف منابع مالی و زمانی: پژوهشگر علاوه بر سرمایه‌گذاری مالی مستقیم (هزینه‌های چاپ)، زمان ارزشمند خود را صرف تحقیق، نگارش و آماده‌سازی مقاله می‌نماید. انتشار در مجلات جعلی، با وجود عدم کسب هیچ‌گونه دستاورد علمی معتبر، به معنای اتلاف کامل این منابع مالی و زمانی است.

چند روش شناسایی مجلات جعلی

به منظور پیشگیری از تبعات منفی ناشی از پذیرش و چاپ مقاله در نشریات نامعتبر، شناسایی سریع و دقیق مجلات جعلی امری حیاتی محسوب می‌شود. در این راستا، هفت معیار کلیدی که می‌تواند نشان‌دهنده ماهیت جعلی یک نشریه باشد، به شرح ذیل معرفی می‌گردند:

دریافت ایمیل‌های دعوت انتشار نامتعارف: ارسال ایمیل‌های انبوه و فاقد سفارشی‌سازی، که بدون درخواست قبلی پژوهشگر ارسال شده و لحنی اغراق‌آمیز یا تبلیغاتی دارند؛ همچنین اشتباه در نگارش نام پژوهشگر در این ایمیل‌ها، از جمله نشانه‌های بارز مجلات جعلی است.

وعده تسریع در فرآیند پذیرش و انتشار: مجلات علمی معتبر، فرآیند داوری همتا (Peer Review) را به صورت دقیق و استاندارد اجرا می‌کنند که این امر معمولاً مستلزم صرف چندین ماه زمان است. وعده‌های پذیرش مقاله در بازه‌های زمانی بسیار کوتاه (مانند چند روز)، قویاً دلالت بر عدم رعایت استانداردهای علمی و ماهیت جعلی نشریه دارد.

درخواست هزینه‌های انتشار نامشخص یا اضطراری: نشریات جعلی غالباً پیش از انجام هرگونه فرآیند ارزیابی یا داوری، اقدام به دریافت هزینه‌های انتشار (Article Processing Charges - APCs) به صورت نامعلوم، غیرشفاف یا با تأکید بر فوریت می‌نمایند.

کیفیت پایین وب‌سایت و محتوای آن: طراحی ضعیف وب‌سایت، وجود خطاهای نگارشی و املایی متعدد در متن، اطلاعات ناقص یا غیردقیق، و فقدان دستورالعمل‌های روشن برای نویسندگان، از جمله نشانه‌های بصری ضعف اعتبار و احتمال جعلی بودن یک نشریه است.

ادعای نمایه‌سازی (Indexing) غیرقابل تأیید: بسیاری از مجلات جعلی با ادعای دروغین نمایه‌شدن در پایگاه‌های معتبر بین‌المللی نظیر ISI (Web of Science) یا Scopus، سعی در فریب پژوهشگران دارند. صحت این ادعاها را می‌توان با جستجوی مستقیم در وب‌سایت‌های رسمی این پایگاه‌ها به راحتی راستی‌آزمایی نمود.

وجود هیئت تحریریه نامشخص یا غیرواقعی: معرفی اعضای هیئت تحریریه که فاقد سوابق علمی برجسته و قابل استناد هستند، یا عدم امکان یافتن اطلاعات کافی در مورد تخصص و انتساب علمی ایشان، احتمال طراحی ساختگی برای هیئت تحریریه و در نتیجه جعلی بودن مجله را افزایش می‌دهد.

ارائه اطلاعات تماس نامعتبر یا غیرحرفه‌ای: عدم ارائه اطلاعات تماس دقیق و قابل استعلام (مانند آدرس پستی فیزیکی و شماره تلفن رسمی) و یا اتکاء صرف به آدرس‌های ایمیل عمومی (مانند Gmail، Yahoo و غیره) به جای دامنه‌های سازمانی، از دیگر نشانه‌های فقدان اعتبار و حرفه‌ای‌گری در یک نشریه است.

راه های بررسی اعتبار مجلات علمی

برای اطمینان از اعتبار علمی یک نشریه، استفاده از پایگاه‌ها و منابع اطلاعاتی معتبر امری ضروری است. در این راستا، روش‌های مطمئن و شناخته‌شده‌ای برای اعتبارسنجی نشریات علمی وجود دارد که مهم‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• پایگاه Master Journal List (Web of Science): این پایگاه که بخشی از مجموعه Web of Science است، فهرستی جامع از نشریات علمی معتبر را که در پایگاه‌های اطلاعاتی این موسسه نمایه‌سازی شده‌اند، ارائه می‌دهد. بررسی حضور یک مجله در این لیست، تاییدی بر رعایت استانداردهای علمی و کیفی آن محسوب می‌شود.

• پایگاه Scopus Sources (Scopus): اسکوپوس یکی از بزرگترین و معتبرترین نمایه‌های چکیده‌ها و استنادات مقالات علمی در سطح جهان است. جستجو در بخش “Scopus Sources” این پایگاه، امکان تأیید نمایه‌سازی یک مجله و ارزیابی معیارهای آن را فراهم می‌آورد.

• فهرست مجلات دسترسی آزاد (DOAJ - Directory of Open Access Journals): برای نشریاتی که به صورت دسترسی آزاد منتشر می‌شوند، پایگاه DOAJ مرجعی معتبر جهت شناسایی و اعتبارسنجی آن‌هاست. تنها مجلات با کیفیت و رعایت‌کننده اصول دسترسی آزاد در این فهرست قرار می‌گیرند.

• پایگاه اطلاعاتی ISSN (ISSN Portal): شماره استاندارد بین‌المللی پیاپی (ISSN) برای شناسایی منحصربه‌فرد نشریات ادواری به کار می‌رود. بررسی صحت و اصالت شماره ISSN یک مجله از طریق پورتال رسمی آن، گامی اساسی در راستی‌آزمایی هویت و اعتبار نشریه است.