در یک مطالعه عنوان شد: برای مقابله با سوءرفتارهای علمی، دستورالعمل کافی نیست

به گزارش ایسنا، شتاب گرفتن نرخ رشد کمی مقالات در ایران، آفاتی مانند شیوع سوءرفتارهای علمی به همراه داشته است و همان‌طور که از این رشد کمی غرق در شعف هستیم، لازم است تا به مسئله سوءرفتارهای علمی نیز توجه شود.

سوءرفتارها و رسوایی‌های علمی، مسئله‌ای هستند که مصادیق آن را حتی می‌توان در مدعی‌ترین کشورها نیز ردیابی کرد. یک رویکرد برای مقابله با پدیده سوءرفتار علمی این است که هیچ علمی انجام ندهیم و این قائله را طبیعی قلمداد کنیم و نسبت آن را در مقایسه با میزان «رشد علمی» ناچیز محسوب کنیم. اما راه دیگر جدی گرفتن و انجام اعمالی برای مهار کردن یا کاهش موارد مشابه است.

با توجه به این‌که بررسی تجربه دیگر کشورها در مهار یا کاهش این پدیده، قدمی در شناخت مسیرهای امیدبخش‌تر برای کشور است، دکتر کیوان الستی؛ استادیار مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، با انجام یک مطالعه دستورالعمل‌های وضع‌شده در کشورهایی که تجربه موفق در این زمینه داشتند و کشورهایی که از لحاظ جغرافیایی یا تاریخی مشابه ایران هستند را مورد بررسی قرار داده است.

در این مطالعه؛ نمونه‌های مورد بررسی (دانشگاه‌ها یا نمایندگی‌های تامین مالی) از میان 6 کشور بریتانیا، آمریکا، آلمان، روسیه، هند و چین انتخاب شدند.

در کشور بریتانیا، به جز مراجعه به سیاست‌ها و دستورالعمل‌های مرتبط با دانشگاه‌های آکسفورد و کمبریج به شورای پژوهشی MRC (یکی از شوراهای پژوهشی پژوهش و نوآوری بریتانیا) و همچنین فعالیت‌های سازمان سلامت پژوهش بریتانیا UKRIO مراجعه شد.

از کشور آلمان، دو موسسه بزرگ حمایت از پژوهش DFG و ماکس پلانک و همچنین دانشگاه‌های برلین و بن بررسی شدند. از ایالات متحده آمریکا، دانشگاه استنفورد، هاروارد و همچنین فعالیت‌های انجام‌شده توسط اداره سلامت پژوهش ایالات متحده (ORI) در نظر گرفته شد.

از کشور هند نیز موسسه تامین گرنت UGC، دانشگاه جاگان‌نات و موسسه بیوتکنولوژی راجیو گاندی مورد بررسی قرار گرفتند و در روسیه نیز آکادمی روسی علوم (RAS) مورد توجه قرار گرفت. علاوه براین؛ در مورد کشور چین نیز سیاست‌های دولتی وزارت علوم و فناوری (MOST)، انجمن چینی علم و تکنولوژی CAST و در نهایت بنیاد علوم طبیعی ملی چین (NSFC) که موسسه مستقل‌تر و با وابستگی بین‌المللی است، مورد تحلیل قرار گرفتند.

مشاهدات نشان می‌دهد که سوءرفتارهای علمی در نظام علمی پژوهشی همه کشورها رخ می‌دهند و میزان موفقیت کشورهای مختلف، به لحاظ توانایی در یافتن راه‌حل برای مسائل (از جمله مساله شیوع سوءرفتارهای علمی) متفاوت هستند.

کشورهای چین، روسیه و هند در مهار سوءرفتارهای علمی، چندان موفق نیستند

گزارش‌هایی در مورد کشورهای چین، روسیه و هند وجود دارد که حاکی از موفقیت کم‌تر این کشورها در مهار سوءرفتارهای علمی است. از سوی دیگر کشورهای آلمان، ایالات متحده و بریتانیا هرچند با پرونده‌ها و رسوایی‌هایی در مورد سوءرفتارهای علمی مواجه بوده‌اند، اما (حداقل تا به امروز)، گزارش‌هایی حاکی از شیوع وسیع (و مشابه سه کشور ذکر شده اول) در مورد آن‌ها منتشر نشده است.

کشورهایی که در هر کدام از این دو دسته طبقه‌بندی شده‌اند، از لحاظ برخورد با سوءرفتارهای علمی نیز دارای مشابهت‌هایی هستند. آلمان و انگلستان از دوره‌ای به بعد، (همانند بسیاری از کشورهای اروپایی) با هدایت بنیاد علم اروپا، سیاست‌های تقریباً مشترکی را پی گرفته‌اند. ایالات متحده نیز هرچند رویدادهای متفاوتی را در این مورد تجربه کرده، اما تعاملات و رویدادهای انجام شده در طول چند دهه، دستورالعمل‌های مشابهی را برای حفظ سلامت علمی ایجاد کرده است.

در سوی مقابل، کشورهای روسیه، چین و (با کمی فاصله) هند قرار دارند. این سه کشور، به دلایل «همه‌گیر بودن سوءرفتارها» و «وسعت نوع و دامنه ارتکاب مصادیق»، وضعیت متفاوتی از کشورهای بریتانیا، آلمان و ایالات متحده دارند.

انواع دستورالعمل‌های مقابله با سوءرفتارهای علمی

در بررسی‌های دستورالعمل‌های سوءرفتارهای علمی، مشخص شد که در کشورهایی که در امر مهار سوءرفتارهای علمی «موفق‌تر» قلمداد می‌شوند، دو نوع دستورالعمل داخلی مرتبط با سلامت علمی را می‌توان مشاهده کرد. یکی از آن‌ها دستورالعمل «عملِ-علمیِ- خوب» و دیگری دستورالعمل‌های «پیگری ادعاهای سوءرفتار علمی» است.

در این مطالعه ضمن تشریح تفاوت‌های میان سوءرفتارهای علمی رایج در این کشورها و همچنین بررسی مفصل دستورالعمل‌های سوءرفتارهای علمی عنوان شده است که این دستورالعمل‌ها، هر چند به صورت موضعی برخی مشکلات را حل کرده؛ اما به طور کلی چندان راهگشا نبوده، یا راه‌حلی جزئی محسوب می‌شوند. همچنین بیان شده که با توجه به تفاوت‌های موجود در پدیده سوءرفتارهای علمی در این دو نوع کشور، به کار بستن سیاست‌های حقوقی کشورهای موفق، در کشورهای کم‌تر موفق، راهگشا نخواهند بود.

به بیان دیگر سازوکارهای حقوقی برای حل مساله سلامت علمی (یا دانشگاهی) کافی نیستند و به کار بردن صرف این دستورالعمل‌ها (و سازوکارهای تنبیهی مرتبط) به واسطه شرایط منحصر به فردی که کشورهای نزدیک‌تر به ایران دارند، ممکن است به برقراری سلامت علمی منجر نشود.

همچنین نگارش و ابلاغ صرف دستورالعمل عمل علمی خوب، منجر به استقرار سلامت علمی نمی‌شود. این دستورالعمل برای ایضاح و تصریح روال‌هایی از پیش موجود، به نگار درآمده که مورد توافق دانشمندان و پژوهشگران در یک اجتماع یا نهاد علمی خاص بوده است. به همین دلیل تهیه و نگارش این دستورالعمل، عمیقاً وابسته به شرایط درونی یک نهاد پژوهشی-آموزشی مستقل خواهد بود. این دستورالعمل حافظ و نه برقرار کننده سلامت علمی در درون نهاد یا اجتماعی خواهد بود که هنجارهای غالب اجتماع علمی از پیش در آن برقرار است.

پیشنهاد راهکارهایی برای مقابله با سوءرفتارهای علمی در ایران

به همین دلیل به نظر می‌رسد که موضوعی مستقل از سازوکار حقوقی-جزایی باید وجود داشته باشد که ضامن سلامت علمی است. در این راستا، سازوکارهای اجتماعی و نهادی برای ایجاد سلامت علمی ذکر شده است و عنوان شده است که سازو کار نهادی-اجتماعی حافظ سلامت علمی، «خودتنظیمی» نام دارد که از طریق انتقال و بازتولید هنجارها، عمل می‌کند. در سال‌های اخیر به دلیل رقابتی‌تر شدن علم و علاقه‌ای که دانشمندان به انتشار بیشتر و جذب پژوهانه بیشتر دارند، خودتنظیمی نهاد علمی به خطر افتاده است. به همین دلیل در سال‌های اخیر، تقویت (و قطعاً نه بازسازی) خودتنظیمی توسط قواعد حقوقی یا شبه حقوقی و درون دانشگاهی «پیگیری ادعاهای سوءرفتارهای علمی» انجام می‌گیرد.

در این مطالعه پیشنهاد شده است که اگر شرایط ایران در مورد سوءرفتارهای علمی مشابه کشورهای کم‌تر موفق در این زمینه قلمداد شود، راه‌حل ابتدایی برای بهبود این وضعیت، توجه و تلاشی نظام‌مندتر برای برقرار کردن وجهه نهادی-اجتماعی نهادهای پژوهشی و دانشگاهی است. علاوه‌براین؛ لازم است که این موضوع فراتر از صرفاً موضوع حقوقی مورد بررسی قرار گیرد. همچنین نیاز است که نهادهایی دولتی یا مستقل (مشابه اداره سلامت پژوهش ایالات متحده ORI یا اداره سلامت پژوهش بریتانیا UKRIO) که به صورت منحصر به فرد و همه‌جانبه و با رویکرد میان‌رشته‌ای به موضوع سلامت علمی در ایران بپردازند، تاسیس شوند.

این مطالعه، بخش کوچکی از نتایج پژوهشی است که با حمایت مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور و به پیشنهاد معاونت حقوقی وزارت علوم انجام شده است.

یافته‌های این مطالعه، زمستان سال جاری به صورت مقاله علمی با عنوان «مطالعه نقش دستورالعمل‌های مقابله با سوءرفتارهای علمی در سلامت علمی» در فصل‌نامه سیاست علم و فناوری، زیر نظر مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، منتشر شده است.