پژوهش و تحقیق مهم ترین عامل در پیشرفت علم و یافتن راهکارهای جدید برای حل مشکلات می باشد. پژوهش می تواند به طرق مختلف انجام بگیرد که یکی از آنها، طرح پرسشنامه می باشد. پرسشنامه حاوی یک تعداد سوال در ارتباط با یک موضوع خاص می باشد که توسط افراد جامعه که بصورت تصادفی انتخب می شوند، پاسخ داده می شوند. در واقع طراحی یک پرسشنامه بعنوان یک عنصر کلیدی برای یک پژوهش محسوب می شود. سوالات طرح شده در پژوهش بر اساس یکسری استاندارهای خاصی طراحی می شود و اینگونه نیست که هر سوالی به ذهنمان امد را در پرسشنامه بگنجانیم. این سوالات استاندارد در نتیجه مطالعات انجام شده در گذشته در حوزه مورد بحث طراحی شده اند. این پرسشنامه ها توسط افراد جامعه و یا اعضای نمونه تکمیل شده و به محقق تحویل داده می شود و گاها برخی سوالات شفاهی نیز از اعضای نمونه پرسیده می شود.
در طراحی یک پرسشنامه بایستی به نکات زیر توجه نمایید:
- سؤالات پرسشنامه باید به اندازۀ کافی روشن و مفهوم باشند تا اعضای نمونه بدون حضور پژوهشگر نیز بتوانند به سوالات ان پاسخ دهند.
- سوالات پرسشنامه باید طوری طراحی شوند که اعضای نمونه را علاقمند به پاسخگویی به سوالات نماید.
- پرسشنامه ها بایستی در موقعیت مکانی درست بین افراد توزیع شود. مثلا اگر مطالعه شما در خصوص یک بیماری خاصی است ، هرگز نباید از افراد در خیابان بخواهید پرسشنامه را پر کنند، بلکه مکان درست برای مطالعه شما بیمارستان ها و مراکز درمانی می باشد.
انواع پرسشنامه :
- پرسشنامه های استاندارد آماده: برخی موضوعات هستند که در خصوص آنها از قبل پرسشنامه طراحی و استانداردسازی شده است. این نوع پرسشنامه ها می توانند در جوامع مختلف مورد استفاده قرار گیرند.
- پرسشنامه هایی که خود فرد بایستی طراحی نماید: گاهی موضوعی را برای مطالعه انتخاب می کنید که قبلا در خصوص آن مطالعه ای انجام نگرفته است و شما مجبور هستید تا پرسشنامه را خودتان طراحی نمایید. به این پرسشنامه، پرسشنامه محقق ساخته اطلاق می شود. برای ساخت و طراحی پرسشنامه بایستی از بعضی اصول مربوط به این امر مطلع باشیم،
مراحل ساخت و طراحی پرسشنامه برای پایان نامه
-
تعیین هدف
اولین گام در طراحی پرسشنامه، تعیین اهدافی است که می خواهید با کمک پرسشنامه به آنها دست یابید. اگر قبل از تعیین هدف مشخص اقدام به طراحی پرسشنامه نمایید، به نتایج مطلوبی دست نخواهید یافت و تا حدودی می توان گفت ناممکن است. تا زمانی که به شکل دقیق روشن نکنیم که به چه نوع اطلاعاتی نیاز داریم، با این اطلاعات چه کارهایی می توانیم انجام دهیم و چگونه هر سؤالی در پرسشنامه در رسیدن به این هدف به ما کمک می کند، قادر به طراحی پرسشنامه مناسب برای سؤال تحقیقی خود نخواهیم بود.
- بیان مسئله
برای طراحی یک پرسشنامه بعد از تعیین هدف، نیاز به یکسری اطلاعات برای بیان مسئله داریم. یک نویسنده ممکن است علاقمند به توصیف یک موضوعی باشد که به آن علاقمند است و یا اینکه بخواهد آزمون رابطه بین دو یا چند متغییر را بررسی نماید. تا زمانی که یک محقق نتواند مسئله خود را بطور واضح و روشن مطرح کند، هرگز نمی تواند در آن خصوص سوالات مناسبی را تدوین نماید.
- تعیین جامعه و انتخاب نمونه
هر پرسشنامه برای یک جامعه خاص و افراد خاصی طراحی می شود و اینگونه نیست که هر کسی که در دوروبرمان هست را وارد مطالعه نماییم. بنابراین تعیین جامعه ( کشور، شهر، یک منطقه اموزشی، یک واحد تولیدی، یک بخش درمانی و...) و انتخاب نمونه در طراحی پرسشنامه نقش مهمی دارند. در انتخاب جامعه بایستی دقت زیادی نمایید تا کاملا متناسب با موضوع پژوهش باشد. در این صورت طراحی سوالات پژوهش برای شما راحت تر خواهد بود.
- تنظیم پرسشنامه
گاهی در برخی از موضوعات متغییرهای مستقل و وابسته را داریم که نقش خیلی مهمی در تنظیم پرسشنامه دارند. در خصوص این نوع پرسشنامه ها، بایستی یکسری دستورالعمل هایی رعایت شود:
- سؤالات پرسشنامه باید ساده، روشن و دقیق باشد تا پاسخ دهنده بدون حضور پرسشگر نیز بتواند به سوالات پاسخ دهد.
- در طراحی سوالات پرسشنامه سعی کنید از سوالات گزینه ای استفاده نمایید.زیرا پاسخ دادن به این سوالات راحت تر از سوالات باز یا تشریحی می باشد. چون تجربه نشان داده است که بسیاری از این سوالات تشریحی بدون پاسخ باقی می مانند.
- باز سوالات عمومی بیشتر استفاده کنید. مثل پرسیدن وضعیت تاهل، تعداد فرزند، وضعیت شغلی و امثال انها. این نوع سوالات اطلاعات خوبی در خصوص فرد نمونه به شما می دهد.
- سوالاتی که در زمان گذشته مطرح می شوند، بهتر است بازه زمانی مشخصی برای آنها تعیین کرد. عدم تعیین بازه زمانی باعث می شود تا افراد پاسخ های متفاوتی در زمان های مختلف به سوالات شما بدهند. مثلا اگر سوال کنید که تاکنون چند بار مبتلا به آنفولانزا شده اید، بسیاری از سوالات بدون پاسخ باقی بمانند و در مابقی پاسخ ها هیچ زمانی برای ابتلا به این بیماری از سوی پاسخ دهنده مشخص نشود. در نتیجه اطلاعات به دست آمده در بهترین حالت فاقد انسجام و در بدترین شرایط به قدری مبهماند که نمیتوان بر اساس آنها دست به تحلیل زد. سعی کنید در این نوع سوالات بازه زمانی مثلا 2 سال اخیر، 5 سال اخیر را منبا قرار دهید تا به نتایج مطلوبتری دست یابید.برای اندازهگیری تعداد دفعاتی که رفتار اتفاق افتاده است، اغلب محدودۀ زمانی کوتاه مناسبتر است، زیرا پاسخ دهندگان نمیتوانند وقوع رفتارهای خود را در زمانهای طولانی به یاد آورند. از طرف دیگر، رفتارهایی که وقوع آنها مستمر نیست، به طور کلی محدودۀ زمانی طولانیتری دارند
- برای سؤال های حساس، چارچوب مناسبی فراهم سازید.گاهی اوقات پرسشهایی مطرح میشوند که ممکن است مغایر عقیده، باور، نگرش یا مکاتب فکری پاسخ دهنده باشند. در چنین شرایطی پژوهشگر باید مسائل و مشکلات احتمالی را پیش بینی کند و به حل آنها بپردازد.
- تعدادی از سؤالهای پرسشنامه را به ویژگیهای جمعیتی و فردی اختصاص دهید. این نوع سؤالها که بر مشخصات فردی تأکید دارند، در طراحی پرسشنامه ها مطرح میشوند.
- سؤالهای پرسشنامه باید یکی از جنبه های هدف یا فرضیه را اندازه گیری کند.
- سؤالهای پرسشنامه را با توجه به موضوع پژوهش و خصوصیات جامعه ای که پرسشنامه در آن اجرا میشود، تعیین کنید.
- صفحۀ اول پرسشنامه را به نحوۀ پاسخگویی به سؤالها اختصاص دهید. یعنی یک توضیح کلی در خصوص سوالات و نحوه پاسخ دهی به انها ارائه دهید.
- بررسی مقدماتی پرسشنامه
قبل از تنظیم نهایی پیشنویس پرسشنامه، آن را چندین بار مورد بررسی قرار دهید. دیلمن (۱۹۷۸) پیشنهاد میکند که پرسشنامه را قبل از اجرا، برای سه گروه آزمایشی مطرح کنید:
- گروهی از افراد جامعه ی مورد مطالعه
- متخصصان ماهر در طراحی پرسشنامه
- کسانی که نتایج بررسی به وسیله آنان مورد استفاده قرار میگیرد، مانند نهادهای اجرایی و میران سازمان ها.
اطلاعاتی که 3 گروه فوق دریافت می کنید، به شما کمک می کند تل پرسشهای نارسا و توضیحات گمراه کننده را پیدا و حذف نمایید. برای این کار کافیست میانگین پاسخ های هر سوال را پیدا نمایید؛ در صورتی که درصد جوابهای به دست آمده کمتر از ۷۵ درصدِ اندازۀ نمونه باشد، نشان می دهد که پرسشنامه به تغییرات زیادی نیاز دارد. افرادی که به دلایل گوناگون از مشارکت در تحقیق خودداری کرده اند از نمونه حذف میشوند تا نمونۀ مورد نظر تصحیح شود. دیلمن با مطالعه ۴۸ زمینه یابی، حداکثر پاسخدهی را ۹۵%، حداقل را ۵۰% و میانگین را ۷۴% اعلام کرده است. سرانجام با کُدگذاری سؤالهای پرسشنامه، اطلاعات لازم برای تجزیه و تحلیل کامپیوتری فراهم میشود.
- طرح پرسشنامه
بررسی تمامی مراحل قبل در نهایت به شما کمک می کند تا بتوانید یک پرسشنامه خوب طراحی نمایید. توصیه های زیر که بر اساس تجربه و تحقیق به دست آمده اند، در تهیه و طراحی پرسشنامه برای پایان نامه به شما کمک میکنند.
- پرسشنامه را جذاب کنید.
- پرسشنامه را بصورت پرینت شده به افراد نمونه تحویل دهید.
- صفحه های پرسشنامه را شماره بندی کنید.
- سؤالهای پرسشنامه را تا حد امکان به شکل ساده تهیه کنید.
- نحوۀ پاسخگویی به سؤالها را خیلی ساده و با حروف دُرشت ذکر کنید.بنویسید.
- درابتدای هر نوع سؤال، یک مثال مطرح کنید و نحوۀ پاسخگویی به ان را مشخص کنید.
- سؤالهای پرسشنامه را بر اساس نظمی منطقی مرتب کنید.
- در ابتدای پرسشنامه سؤالهایی را مطرح کنید که جالب هستند و در عین حال مخاطراتی برای پاسخ دهنده به همراه ندارند.
- در طراحی پرسشنامه هایی که خیلی طولانی هستند، سؤالهای مهم را در آخر پرسشنامه قرار ندهید.
- از به کار بردن کلمه هایی که پاسخ دهندگان نسبت به آنها حساس هستند، خودداری کنید.
- در هر سؤال، اطلاعات را به صورت کامل بیان کنید، به نحوی که سؤال برای پاسخ دهنده معنادار باشد.
- از طراحی پزسشنامه های طویل خودداری کنید زیرا باعث کاهش دقت پاسخگویی می شود.
اصول ساخت پرسشنامه از جنبه های مختلف
- اصول نگارشی و واژگانی : دقت در اصول نگارشی پرسشنامه مانند محتوا و هدف پرسشها، واژگان و زبان، ترتیب قرار گیری پرسشها، اطلاعات شخصی برای راحتی خواننده و در نتیجه پاسخ مناسب به پرسش تاثیرگذار است.
- اصول اندازهگیری : اصول اندازهگیری برای آزمودن فرضیه‌ها باید متناسب باشند. مقیاسها را باید متناسب با نوع اطلاعات مورد نیاز به کار برد. سئوالات باید اعتبار داشته باشند به گونه ای که اگر در فواصل زمانی مختلف از افراد مورد نظر پرسش شوند حاصل آن واحد باشد و یک گونه از آنها استنباط شود و طبیعی است به شرطی این هدف قابل وصول است که سیالات استاندارد باشد.
- اصول ظاهری و شکلی پرسشنامه : هر چقدر یک پرسشنامه جذاب و مرتب باشد و دارای مقدمه خوب در مورد هدف شکل‌گیری پرسشنامه و همچنین درخواست مناسب برای درخواست تکمیل، راهنماهای مناسب و مجموعه‌های منظم و دسته‌بندی شده‌ای از پرسشها و گزینه‌ها باشد پاسخدهی را برای تکمیل کننده ساده‌تر میکند. پرسشنامه باید جادار و مرتب باشد.. امروزه سرویس‌هایی وجود دارند که می‌توانیم پرسشنامه را به صورت آنلاین در آن طراحی کنیم. همچنین می‌توانیم گزارش و تحلیل پرسشنامه را نیز در این زمینه با همین سرویس انجام دهیم. نمونه‌ای از این سرویس‌ها پرسشنامه آنلاین است.
طراحی پرسشنامه یکی از مراحل پژوهش‌های پیمایشی بشنار می رود. یادگیری اصول صحیح و دقیق در تهیه پرسشنامه، در موفقیت شما نقش چشمگیری دارد.
